-Εγώ πάντοτε το ‘λεγα
Είναι οι νεκροί που ευθύνονται
Για την μόλυνση του περιβάλλοντος.
Είναι τρομερό και είναι χιλιάδες
Όλο και περισσότεροι
Λεπτό το λεπτό
Γεμίζουν τους δρόμους, φράζουνε τα ποτάμια,
Παίρνουν τις θέσεις μας στα ωραιότερα των εστιατορίων.
Θωμάς Τσαλαπάτης, «Λόγια που μου ψιθύρισε ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος της Αυστρίας»
Ο Σάμιουελ Μπέκετ φωτογραφίζεται δίπλα σε μια στοίβα σκουπιδιών. Εκείνα μπορεί να είναι ή να γίνουν ο,τιδήποτε. Τα μικροαντικείμενα που μένουν πίσω. Η καθημερινότητά μας. Το αγαπημένο σου φόρεμα. Το σερβίτσιο της γιαγιάς. Τα πλακάκια του μπάνιου μετά τη μετακόμιση. Τα μπάζα από το πατρικό που δόθηκε αντιπαροχή. Το προχθεσινό σάντουιτς. Το κειμήλιο πολέμου του παππού. Μια παλιά κατσαρόλα. Ενθύμια βάφτισης. Κόλυβα. Πινέζες. Παλιό χώμα. Μια φωτογραφία δίπλα σε σκουπίδια περιλαμβάνει το ο,τιδήποτε και τοποθετεί τα πράγματα σε μια νέα οπτική. Αφήνω λοιπόν τα ασημικά μου να λεκιάσουν και μετρώ τις ρωγμές στο αγαπημένο μου ερείπιο.
Η αποτύπωση των σκουπιδιών στη φωτογραφία κάνει και αυτά τα ίδια κάποια από τα μπάζα του παρελθόντος που ονομάζουμε ιστορία ενώ οι προοπτικές που ανοίγονται από απλά κενά αντικείμενα και ένα φαινομενικά άδειο περίγυρο (όπως συνήθιζε να κάνει και ο Μπέκετ στα έργα του) μας ωθούν να επαναπροσδιορίσουμε τα υλικά που μας χωρίζουν από μία αληθινή συνύπαρξη με τον άνθρωπο και το πλήθος ερωτημάτων που αυτός φέρει μέσα του. Τα σκουπίδια συμβολίζουν ό,τι δημιουργούμε μαζί με την υπενθύμιση ότι τελικά, όπως γράφει ο Σεφέρης, «ερχόμαστε απ’ την άμμο της έρημος». Μας θυμίζουν τον προορισμό των αποκτημάτων και των κατακτήσεών μας μα και το πώς ένα άχρηστο για εμάς αντικείμενο παίρνει άλλη βαρύτητα δίπλα σε κάποιον ή κάτι, όταν αυτός ή αυτό γίνεται μια μηχανή κατασκευής νοημάτων. Το σκουπίδι το δικό σου, κατά τη λαϊκή ρήση, έιναι ο θησαυρός κάποιου άλλου.
Photo by Jerry Bauer.
Photo by Jerry Bauer.
Ο Ιρλανδός δραματουργός και συγγραφέας φωτογραφήθηκε δίπλα σε μια προσφιλή μας αστική εικόνα∙ αλλά και δίπλα σε κάτι που επιλέγουμε να μη βλέπουμε παρόλο που η νοηματική του έχει μπει στο λεξιλόγιο και τη συνείδησή μας, όπως στην έννοια των μη-χρηστικών ανθρώπων, των εύκολα καταναλώσιμων ανθρώπων-σκουπίδια. Τα σκουπίδια συμβολίζουν επίσης το κυνήγι του κέρδους (βλ. κονδύλια για την αποκομιδή σκουπιδιών και για την ανακύκλωση) και το πώς η κάθε κοινωνία δημιουργεί και βαδίζει ανάμεσα στα δίπολα θεμιτό/αθέμιτο, προσοδοφόρο/αποτυχημένο, αποδεκτό/μη αποδεκτό, κάποια δίπολα που τελικά μεταμορφώνονται σε άλλα δίπολα, όπως νόμιμο/παράνομο, βία/μη βία. Μια ματιά στα ερείπια της εταιρείας Columbia στην Αθήνα, όπου έχουν βρει καταφύγιο μετανάστες και άστεγοι, μας δίνει μια ιδέα για την πραγματική εικόνα της συνύπαρξης ανθρώπων και σκουπιδιών και τα νοήματα που αυτή η συνύπαρξη μπορεί να πυροδοτήσει.
Μια σειρά απο φωτογραφίες/ρομαντικά ενσταντανέ πλάι στο πεταμένο αντικείμενο που κάποιος άφησε στο δρόμο ή στο παραγεμισμένο κάδο της πλατείας ή της γειτονιάς θα δημιουργούσε μια άλλη αίσθηση της πόλης, πιο κοντά ίσως στο περιβάλλον το οποίο δημιουργούμε για εμάς. Τα σκουπίδια θα μπορούσαν τελικά να μας αλλάξουν (βλ. εδώ το κόμιξ The Τrashformers όπου οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι κατασκευασμένοι από αληθινά σκουπίδια καταλλήλως τροποποιημένα από την ομάδα Fatcut Upcycling). Με μερικά σκουπίδια και λίγη φαντασία μπορείς να δημιουργήσεις κάτι σημαντικό. Τα απορρίμματα είναι απλά άλλο ένα νέο υλικό με το οποίο μπορούμε να χτίσουμε πράγματα και ιστορίες, ουσίες που ποτέ δεν παλιώνουν, μνήμη, συνείδηση, χιούμoρ. φαντασία. «Η Αφροδίτη των Κουρελιών» του Μικελάντζελο Πιστολέτο χτίζει ακριβώς μια τέτοια ιστορία γνέφοντάς μας να στραφούμε από το άγαλμα απείρου κάλλους της Αφροδίτης στο απείρου κάλλους αποτύπωμά μας πάνω στη γη, ενώ το ντοκιμαντέρ Waste Land (σκηνοθεσία Lucy Walker, 2010), που γυρίστηκε σε μια από τις μεγαλύτερες χωματερές του κόσμου, το Ζαρντίμ Γκραμάτσο του Ρίο ντε Τζανέιρο (που έκλεισε το 2012), μας διηγείται το πώς δημιουργείται σύγχρονη τέχνη μέσα από τα απορρίμματα και από ανθρώπους που ζουν μέσα σε και από αυτά.
Το σκουπίδι είναι μια μεταβλητή υπόσταση αφού μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τις χρηστικές ή κοινωνικές ανάγκες τις οποίες εξυπηρετεί ή αντιπροσωπεύει. Όπως γράφει ο Gay Hawkins στο βιβλίο του The Ethics of Waste: How We Relate to Rubbish (2005), όταν η κουλτούρα της κατανάλωσης επαναπροδιόρισε τη σημασία της ελευθερίας ως «ελευθερία να καναταναλώνεις», αυτό σήμανε επίσης την ελευθερία του να δημιουργείς απορρίμματα. Παρόλο, όμως, που ως αποτέλεσμα δημιουργήθηκε προβληματισμός γύρω από το θέμα της απόρριψης των σκουπιδιών, αυτός ο προβληματισμός δεν συμπεριελάμβανε αναγκαστικά έναν ουσιαστικό μετασχηματισμό του ίδιου του ατόμου όσον αφορά τη σχέση του με αυτά τα απορρίμματα.[i]
Τα σκουπίδια, αυτοί οι αφανείς ήρωες. Από τη μια, αυτά για τα οποία δεν επωμιζόμαστε την ευθύνη, από την άλλη, μικρά ινδάλματα της εποχής που σώζουν τη μοναδικότητά τους επειδή δεν τραβούν τα φώτα της δημοσιότητας πάνω τους. Σύμβολα μεγάλων θαυμάτων μιας μικρής εφήμερης εποχής, η διαδρομή τους, χρήση-απόρριψη-συλλογή-λήθη, στοιβαγμένη στο μουσείο της χωματερής (ένα διαφορετικό, θα έλεγες, μουσείο αθωότητας, α λα Ορχάν Παμούκ), είναι μια απτή ιστορία. Εξιστορεί την αποχή από την ολοκληρωμένη διαδρομή είτε αυτό είναι αφήγηση είτε η καθημερινή εικόνα εαυτού και άλλων. Το προϊόν που αγοράζεις από την αγορά, το τελευταίο τάμπλετ, το ρουχαλάκι του μωρού, ένα απλό φτηνό μπλουζάκι, όλα μαρτυρούν πως γνωρίζουμε καλά τα δύο πρώτα βήματα (χρήση-απόρριψη) και αγνοούμε ή αδιαφορούμε για τα επόμενα. Τα απορρίμματα είναι η απτή καθημερινή απόδειξη πως υπάρχει συνέχεια (όπως φυσικά υπάρχει και το προηγούμενο της παραγωγικής διαδικασίας) και αυτή η συνέχεια μας υπενθυμίζεται συστηματικά κάθε μέρα (συνήθως το πρωί). Θα έλεγε κανείς πως όταν απεργούν οι εργάτες καθαριότητας τελούν κοινωνικό έργο καθώς μας θυμίζουν πως ούτε υγιείς είμαστε ούτε καθαροί. Την πραγματικότητα της απόρριψης, και το μέγεθός της, τη δημιουργούμε εμείς.[ii]
ντουλάπες κρεμάστρες λεβάντα και ρούχα
πολλά ρούχα
εφηβικά αφόρετα αθλητικά εργασίας καθημερινά
παντού ρούχα
τόσα που σου ‘ρχεται στο νου
το σωλήνες των lost bodies
αναρωτιέσαι
τι θες τρία ίδια μπουφάν
τι θες τόσες κάλτσες αταίριαστες
και αν θα γίνει ποτέ το Mall κοινόβιο
(να πιάσουν επιτέλους λίγη σκόνη τα πλακάκια)
μια τσάντα ρούχα πέταμα
μια τσάντα μεταποίηση
και δύο όπου θέλεις
μπλε κάδο
εκκλησία
ή στους τσιγγάνους;
ανάλογα τι θες να ακούσεις
τη γκρίνια του γείτονα
ο θεός μαζί σου
ή την ησυχία που έχει στον παράδεισο; *
(φιλήσυχος κι ο σιγαστήρας)
για ευχαριστώ ούτε κουβέντα
άλλωστε ξέρουν πως είναι μύθος
αυτό με την κότα όταν πίνει νερό
βέβαια, έμαθα κάτι και εγώ
όταν πέρασα απ’ τη μπουγάδα τους μπροστά
μέρες μετά:
με πλύσιμο στη σκάφη γαριάζει ο καταναλωτισμός
τα ρούχα των τσιγγάνων είναι δικά μας ρούχα
(stonedthinker, ‘start wearing purple’, 31 Μαΐου 2014, http://stonedthinker.blogspot.gr)
*Σαμσών Ρακάς, Ψυττάλεια Β, γραφή πρώτη, σελ 8, εκδόσεις παλίμψηστες
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε πως τα σκουπίδια είναι κομμάτια μιας απτής ιστορίας που εξιστορεί την ευκολία με την οποία καταναλώνουμε, αναμασούμε και απορρίπτουμε, καθώς επίσης και την επιλογή της διαδικασίας της απόρριψης, το μέγεθος της ιδιωτικής και συλλογικής απόρριψής μας. Στο μυαλό έρχονται τα λόγια του Μπέκετ από το έργο Worstward Ho τα οποία μας απελευθερώνουν από την έννοια της κοινότυπης επιτυχίας την οποία αποζητούμε με κάθε μας κίνηση χωρίς να δεχόμαστε την έννοια της ήττας. Στις γραμμές ‘All of old. Nothing else ever. Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better’ η έμφαση είναι στην αποτυχία και στην επιλογή του να αποζητούμε το καλύτερο που μπορούμε να επιτύχουμε με τη σκέψη πως ό,τι κάνουμε είναι μια ανταμοιβή από μόνο του γιατί ακριβώς παρέχει έναν κάποιο σκοπό. Και αυτό φυσικά είναι από μόνο του κάτι.
Απορρίπτοντας ξεχνάμε άμεσα αυτό που έχει προηγηθεί και ετοιμαζόμαστε για την επόμενη εικόνα, στη σειρά εικόνων που συνεχώς καταφθάνουν και ανακυκλώνονται, συμβάλλοντας έτσι κι εμείς σε μια κρίση ιστορικής συνείδησης. Σε μία καταναλωτική κοινωνία η οποία συνεχώς καθιστά κενή τη σχέση μας με το χρόνο και καταργεί την έννοια του χώρου, όπως σημειώνει ο Andreas Huyssen, ο τρόπος με τον οποίο διεξάγουμε μια συνομιλία με και μιλάμε για τη μνήμη μας δείχνει το δρόμο για να φανταστούμε το μέλλον και να επανακτήσουμε τα χρονικά και χωρικά μας θεμέλια.[iii]
Χρειαζόμαστε κάτι που να συγκρατεί κομμάτια πληροφορίας με κάποιο νόημα, μια ριζοσπαστική μνήμη στην εποχή της ακατάσχετης πληροφορίας. Το ποίημα έχει ήδη συντελέσει την απαραίτητη αφαιρετική επεξεργασία για την απόσταξη των μεμονωμένων εκείνων στοιχείων που, καθώς συνδιαλέγονται, δημιουργούν μια αφήγηση και φέρει έτσι μέσα του την επιλογή της συνέχισης της αφήγησης που τελικά μας δημιουργεί. Η τελευταία αυτή μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τον εκάστοτε αποδέκτη αλλά το κέντρο της πληροφορίας, ο πυρήνας εκείνος που τροφοδότησε την επεξεργασία, παραμένει διακριτός. Έτσι, ο Επιτάφιος του Ρίτσου, σαν άλλη χρονοκάψουλα, διασώζει την απεργία των καπνεργατών το 1936 στη Θεσσαλονίκη, αλλά μας μεταφέρει επίσης το θρήνο της μάνας που έχασε το γιο της σαν σε ζωντανή αναμετάδοση του γεγονότος από κάμερα της εποχής.
Ο Ηλίας Λάγιος στην Έρημη Γη (1984) μίλαγε για την «παραμόρφωση του ανθρώπου, του χαλασμένου τόσο μεθοδικά» (στ. 99) με εικόνες ίδιες και τραγικά απαράλλαχτες («Κι άλλες εικόνες ύστερα, διαφορετικές, γέννημα θρέμα της φθοράς / Πρόβαλαν όμοιες και απαράλλακτες στην οθόνη, / Ερχόνταν κι έφευγαν δηλώνοντας την αποχώρηση ζωών σπαταλημένων», στ. 104-106) ενώ ο Νίκος Καρούζος στρεφόταν στα σκουπίδια σαν σε χερουβεικά αντικείμενα με την προοπτική ίσως μιας τέχνης εννοιολογικής («Χερουβεικά σκουπίδια κι αστράφτουν εξαίσια / στ’ απόμερα της Αθήνας ερημιασμένα», Συντήρηση Ανελκυστήρων, 1986).
Τα σκουπίδια θα μπορούσαν να συμβάλουν στην παύση των ίδιων εικόνων και στο άνοιγμα των μορφών σε τόσες άλλες εναλλακτικές, όπως μια πλαστική σακούλα αφημένη στον άνεμο.[iv] Όπως έγραφε η Mary Douglas το 1966 στο βιβλίο της Purity and Danger, αυτό που μια κοινωνία απορρίπτει μας δείχνει το σύστημα πάνω στο οποίο η ίδια αυτή έχει συσταθεί καθώς αυτό που εκείνη θέτει στο περιθώριο μας δείχνει το σύστημα αξιών πάνω στο οποίο έχει δομηθεί.[v] Αν στη σημειολογία του απορρίμματος το σκουπίδι είναι αυτό το οποίο έχει αποβάλει ένα κάποιο σύστημα, τότε το σύστημα αυτό είναι φτωχότερο ή πλουσιότερο μετά από αυτήν την απόρριψη;
Ένα ποίημα ζυγίζει μέσα στο χρόνο το καθετί που φεύγει και μας θυμίζει πως η άρνηση της απόρριψης μας οδηγεί σε μια αποξένωση από την οποία μόνο ο καπετάνιος σκουπιδιάρης μπορεί να μας απελευθερώσει:
Μ’ ένα κασκέτο και μια τσάντα πλαστική
στρίβω για χρόνια τη γωνιά του ίδιου δρόμου.
Δεν έχω πρόσωπο∙ μύτη και δάχτυλα μονάχα
εξασκημένα στο μαγνήτη του θηράματος.
Η ακινησία του ζώου – αντίστασή του.
Σφίγγει όλο σφίγγει το ακανόνιστο το σώμα
προβάλλει τους κυνόδοντες κάθε κονσέρβας
και μες στη νύχτα εκπνέει τα χαλασμένα χνώτα του.
Όμως το χέρι ξέρει να δαμάζει το θηρίο.
Παραμερίζω τις φολίδες και το δέρμα
έμπειρα νύχια μπήγω στο ψαχνό
τα ζωντανά εντόσθια ρίχνω μες στην τσάντα
τη λεία μετρώντας δυο στενά πιο κάτω.
Μ’ ένα κασκέτο και μια τσάντα πλαστική
θα στρίψω απόψε τη γωνιά του ίδιου δρόμου.
Η τελευταία μας νύχτα θα ‘ν’ αυτή ωραίο μου ζώο
σκουπιδοφάγοι απ’ αύριο θα μασάνε το κορμί σου
θα ‘ρθω λοιπόν να σκύψω να κουρνιάσω
κουβάρι μες στις τόσες μια σακούλα
κι όπως στη σιδερένια αγχόνη του κυλίνδρου
χέρι χοντρό χορευτικά θα μας σαλπάρει
μαζί θ’ ακούσουμε τη διαταγή
του καπετάνιου σκουπιδιάρη:
-Πάμε!
Γιάννης Βαρβέρης, «Το τέλος του ρακοσυλλέκτη», Ο θάνατος το στρώνει (1986)
Κωνσταντίνα Γεωργαντά
[i] Gay Hawkins, The Ethics of Waste: How We Relate to Rubbish (2005), σελ. 29: “when commodity cultures redefined the meaning of freedom as “freedom to consume,” this also meant freedom to waste. This didn’t mean that disposability wasn’t problematized in the expansion of commodity culture. Rather, it meant that the terms of this problematization did not involve reflective modification of the self.”
[ii] «Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat που δόθηκαν σήμερα στη δημοσιότητα και αφορούν στο 2013, στις χωματερές καταλήγουν 81% των αστικών αποβλήτων στην Ελλάδα, ενώ υπολογίζεται ότι αναλογούν περίπου 506 κιλά σκουπιδιών ανά κάτοικο, ετησίως.» «Στις χωματερές το 81% των ελληνικών σκουπιδιών», www.enet.gr (26 Μαρτίου 2015).
[iii] Andreas Huyssen, Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory (2003), σελ. 6: ‘memory discourses are absolutely essential to imagine the future and to regain a strong temporal and spatial grounding of life and the imagination in a media and consumer society that increasingly voides temporality and collapses space’.
[iv] Όπως γράφει ο Δημήτρης Παπαϊωάννου: «Το ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί τη σύγκρουση μεταξύ μιας θεμελιακής αλήθειας – ότι ο χρόνος περνά και θα πεθάνουμε όλοι – και της ανθρώπινης αντίληψης ότι πράγματα σαν τον έρωτα, την περιουσία, τη φήμη και την υγεία κρατούν για πάντα. Υπήρχε μια επαναλαμβανόμενη σκηνή όπου οι άνθρωποι παρασύρονταν μακριά μαζί με σακούλες σκουπιδιών και όπου ο άνεμος αντιπροσώπευε το χρόνο που παρασύρει τα πάντα στο διάβα του.» [http://www.dimitrispapaioannou.com/gr/archive/40-productions/for-ever/223-for-ever]
[v] Mary Douglas, Purity and Danger: An Analysis of the Concepts of Pollution and Taboo (1966), σελ. 37: ‘In short, our pollution behaviour is the reaction which condemns any object or idea likely to confuse or contradict cherished qualifications.’
2 Σχόλια